Odzyskiwanie funkcji utraconych w wyniku udaru mózgu w ciągu sekund, minut i godzin wymaga szeroko pojętej rehabilitacji trwającej wiele tygodni, miesięcy a nawet lat. Zwiększa ona szansę na odzyskanie niezależności oraz na poprawę jakości życia. Obejmuje wiele różnorodnych aspektów przedstawionych poniżej.

Przebieg rehabilitacji oraz jej efekty zależą od ciężkości przebytego udaru, indywidualnych uwarunkowań każdego chorego oraz czynników środowiskowych. Chociaż dotychczasowe badania potwierdzają, że rehabilitacja u osób po udarze jest konieczna i niezbędna, oraz że ostateczny wynik leczenia jest zdecydowanie lepszy u osób, u których prowadzono rehabilitację w porównaniu do osób jej pozbawionych, brak jest zgodności w kwestii optymalnej długości jej trwania, intensywności oraz formy terapii.

Kiedy rozpocząć rehabilitację ?

Generalnie, im wcześniej rozpoczęta rehabilitacja, tym większa jest szansa na odzyskanie utraconych funkcji. Nie jest ona jednak wdrażana bezkrytycznie, ale dostosowywana indywidualnie do każdego chorego. Poprzedzić ją musi:

• Stabilizacja stanu ogólnego chorego

• Kontrola innych zagrażających życiu współistniejących schorzeń

• Prewencja kolejnego udaru

• Ograniczenie możliwych powikłań

W szpitalu rehabilitacja poudarowa w najszerszym jej znaczeniu rozpoczyna się z chwilą przyjęcia pacjenta do Oddziału Udarowego i składa się z opieki pielęgniarskiej opisanej poniżej. Fizjoterapia natomiast wdrażana jest zwykle w ciągu pierwszych 24 godzin od przyjęcia do szpitala.

Co obejmuje rehabilitacja poudarowa?

W zależności utraconych funkcji oraz uszkodzenia struktur ciała główne elementy rehabilitacji to:

1. Opieka pielęgniarskia - już od chwili przyjęcia pacjenta do szpitala. Obejmuje monitorowanie funkcji życiowych chorego, ocenę zaburzeń połykania, odpowiednią pielęgnację, odpowiednie nawodnienie, odżywienie, oraz zapobieganie odleżynom, edukację pacjenta oraz jego rodziny w zakresie nauki czynności życia codziennego. Do zadań pielęgniarskich należy również wspomaganie przenoszenia efektów fizjoterapii z etapu ćwiczeń do codziennego funkcjonowania chorego. Istotne znaczenie ma również wsparcie psychologiczne pacjentów i ich rodzin.

2. Fizjoterapia - przy czynnym udziale pacjenta oraz biernej, przy braku współpracy chorego. W zależności od potrzeb i możliwości chorego cele fizjoterapii i jej etapy są różne.

Początkowo ma ona za zadanie zapobiegać powstawaniu oraz zmniejszać powikłania wynikające z unieruchomienia, takie jak powikłania infekcyjne, zakrzepowo-zatorowe, odleżyny, dolegliwości bólowe wynikające z przykurczów, stanów zapalnych tkanek. Kolejnym celem jest poprawa podstawowych czynności życiowych, czyli prawidłowej wentylacji płuc, nauki prawidłowego przeżuwania i połykania pokarmów. Następnym krokiem jest kompensacja i próba maksymalnego odtworzenia utraconych zdolności ruchowych, zaczynając od zmiany pozycji ciała w obrębie łóżka, nauka siadania i wstawania oraz utrzymywania pozycji stojącej i następnie nauka chodu. W dalszym etapie fizjoterapia skupia się na przywracaniu ruchów poszczególnych części ciała, z precyzyjnymi ruchami kończyn, i ostatecznie obejmuje naukę złożonych czynności ruchowych, zaburzonych przez uszkodzenie kory mózgowej, objawiających się zaniedbywanie połowiczym (czyli brakiem poczucia jednej strony ciała) lub apraksją (czyli zaburzeniem ruchów celowych).

3. Rehabilitacja funkcji poznawczych i behawioralnych, czyli

• Terapia zaburzeń komunikacji, wśród których najczęściej występują zaburzenia rozumienia i artykulacji (afazja, dyzartria). Terapia prowadzona jest przez neurologopedę, rozpoczyna się w szpitalu i powinna być kontynuowana w warunkach ambulatoryjnych. Ma na celu odzyskanie zdolności rozumienia oraz mowy, słuchu, pisania. Krótka charakterystyka oraz podstawowe sposoby pomocy choremu z zaburzeniami mowy zostały przedstawione tutaj .

• Terapia zaburzeń pozostałych funkcji poznawczych, w tym uwagi, percepcji, pamięci, przetwarzania informacji, kontroli poznawczej i funkcji wykonawczych. Rodzaje zaburzeń funkcji poznawczych można znaleźć tutaj .

• Terapia zaburzeń emocjonalnych. Zaburzenia sfery emocjonalnej występują najczęściej w pierwszych miesiącach po zachorowaniu, obejmując zaburzenia nastroju (nastrój obniżony lub nieadekwatnie podwyższony), apatię, wycofanie społeczne, rozdrażnienie, drażliwość, zaburzenia afektywne, impulsywność i agresję. Zwiększają one nie tylko cierpienie chorego, ale również utrudniają znacznie proces rehabilitacji. W przypadku zaburzeń emocjonalnych konieczne jest wsparcie wielospecjalistyczne w tym psychologa, neurologa i psychiatry. Wskazana może być psychoterapia indywidualna lub grupowa, wspierana farmakoterapią. Opieką psychoterapeutyczną powinna zostać objęta również rodzina pacjenta, będąca znacznie obciążona emocjonalnie chorobą jednego z jej członków.

4. Terapia zajęciowa

5. Terapie eksperamentalne - liczne, stale badane, o nieudowodnionej skuteczności, m.in.

• Nieinwazyjna stymulacja mózgu, np. przezczaszkowa stymulacja magnetyczna, mająca na celu poprawę funkcji ruchowych

• Terapie biologiczne, takie jak zastosowanie komórek macierzystych

• Medycyna alternatywna, obejmująca masaże, ziołolecznictwo, akupunkturę i terapię tlenem

• Terapia z udziałem robotów, rzeczywiści wirtualnej i telerehabilitacja

Ile trwa rehabilitacja poudarowa?

Długość czasu trwania rehabilitacji poudarowej zależy od ciężkości udaru, zajętego obszaru mózgu a przez to rodzaju i stopnia utraconych funkcji oraz współistniejących schorzeń i komplikacji choroby. Niektórzy pacjenci odzyskują utracone funkcje bardzo szybko. Większość chorych wymaga jednak długofalowej rehabilitacji, trwającej wiele miesięcy albo nawet lat. Wraz z postępem powrotu do zdrowia, i poprawą poszczególnych funkcji, plan rehabilitacji może ulegać zmianom.

Gdzie odbywa się rehabilitacja ?

Proces rehabilitacji rozpoczyna się oczywiście już w szpitalu. Przed wypisem z Oddziału Udarowego ustalony zostaje dalszy plan postępowania, w zależności od potrzeb i możliwości zdrowotnych oraz socjalnych pacjenta.

Kontynuacja rehabilitacji może odbywać się :

• Stacjonarnie, czyli w Oddziale Rehabilitacji Neurologicznej. Stanowi on jeden z oddziałów szpitalnych lub może być samodzielną jednostką. Pacjent może być przekazany do oddziału rehabilitacji bezpośrednio z oddziału udarowego, lub być wypisany do domu z ustalonym terminem przyjęcia do oddziału rehabilitacji do 2-ch tygodni od wypisu. Sposób przyjęcia pacjenta (bezpośrednio z oddziału udarowego lub z domu) zależny jest od stanu zdrowia chorego, sytuacji epidemiologicznej oraz innych indywidualnych wskazań i przeciwwskazań. Czas hospitalizacji w Oddziale Rehabilitacji Poudarowej wynosi zwykle ok. 3-12 tygodni i zależy od stanu chorego, przebiegu rehabilitacji i oceny wyników terapii. Wykaz Oddziałów Rehabilitacji Neurologicznej w województwie śląskim można znaleźć tutaj .

• Ambulatoryjnie, czyli w Poradni Rehabilitacyjnej. Mogą to być jednostki przyszpitalne, w których pacjent spędza kilka godzin przez kilka dni w tygodniu. Chory może zostać skierowany do Poradni przy wypisie ze szpitala, przez lekarza rodzinnego lub specjalistę neurologa z poradni.

• Zakładzie opiekuńczo-leczniczym (ZOL). Do ZOLu kierowani są pacjenci, którzy z powodu ciężkości stanu neurologicznego, zaawansowanego wieku lub współistniejących obciążeń nie są w stanie podjąć intensywnej rehabilitacji i wymagają przede wszystkim kompleksowej opieki i pielęgnacji. Zakłady te skupiają się przede wszystkim na kontynuacji terapii chorób współistniejących oraz zapewnieniu ogólnego komfortu chorego, z mniejszym naciskiem na przywracanie utraconych funkcji neurologicznych.

• W warunkach domowych. Zaletą tej formy terapii jest niewątpliwie większa elastyczność dotycząca ilości i czasu jej trwania oraz intymność i komfort chorego. Z jednak drugiej strony ograniczona jest dostępność i rodzaj przydatnego sprzętu rehabilitacyjnego.

Kto uczestniczy w procesie rehabilitacji?

Rehabilitacja poudarowa wymaga współpracy wielu specjalistów, takich jak:

• Lekarze - zarówno lekarz podstawowej opieki zdrowotnej, specjalista rehabilitacji oraz neurolog kierujący całym procesem rekonwalescencji i terapii

• Pielęgniarki rehabilitacyjne, specjalizujące się w opiece nad chorymi niepełnosprawnymi

• Fizjoterapeuci - pomagający stopniowo przywracać utracone poszczególne funkcje ruchowe ciała oraz prowadzący naukę chodu

• Terapeuci zajęciowi - prowadzący naukę utraconych zdolności oraz funkcjonowania w życiu codziennym, czyli m.in. nauka jedzenia, mycia się, ubierania itp.

• Logopeda - specjalista od przywracania zdolności językowych, oraz funkcji związanych z pamięcią, rozumieniem i komunikacją chorego,

• Psycholog - pomagający radzić sobie z zaburzeniami emocjonalnymi i psychicznymi pacjenta

• Pracownicy socjalni - zaangażowani w zorganizowanie opieki nad chorym, dotyczącej aspektów mieszkalnych i finansowych pacjenta

Od czego zależy ostateczny efekt rehabilitacji chorego po udarze mózgu?

Ostateczny wynik leczenia i rehabilitacji po udarze mózgu różni się u poszczególnych pacjentów. Nie da się przewidzieć czasu koniecznej rehabilitacji oraz jej wyników. Ogólnie mówiąc, powrót do zdrowia zależy od:

• Ciężkości przebytego udar mózgu, czyli wyjściowych zaburzeń przed rozpoczęciem procesu rehabilitacji

• Czynników emocjonalnych, takich jak nastrój, nastawienie, motywacja chorego

• Czynników socjalnych, takich jak wsparcie ze strony rodziny i przyjaciół

• Jak najwcześniejszego rozpoczęcia rehabilitacji oraz zaangażowania całego zespołu terapeutycznego

Największy postęp rehabilitacji osiągany jest zwykle w pierwszych tygodniach i miesiącach po udarze. Jednak nawet przez 12 do 18 miesięcy można obserwować istotną poprawę funkcjonowania chorego. Ważne by o tym pamiętać, zwłaszcza, że proces powrotu do zdrowia po przebytym udarze nierzadko bywa dla pacjenta oraz rodziny frustrujący i mozolny. W żadnym wypadku nie wolno się poddawać, mimo pojawiających się wielu trudności i przeszkód. Silna wola, motywacja oraz wsparcie i zaangażowanie najbliższych są najlepszą szansą na osiągnięcie możliwie najlepszych wyników leczenia.