Udar mózgu to w rozwijające się gwałtownie objawy ogniskowego lub uogólnionego zaburzenia czynności mózgu, utrzymujące się powyżej 24 godzin lub prowadzące do śmierci, spowodowane patologią w obrębie naczyń mózgowia.

Udar stanowi bezpośrednie zagrożenie życia i wymaga natychmiastowego leczenia pozwalającego zredukować stopień uszkodzenia mózgu i zapobiec powikłaniom.

Rodzaje udarów

Występują dwa główne typy udarów mózgu, często mylone przez pacjentów – niedokrwienny, spowodowany zamknięciem tętnicy wewnątrzczaszkowej oraz krwotoczny, spowodowany pęknięciem naczynia i wyciekiem krwi poza jego światło.

Udar niedokrwienny

Jest najczęstszą postacią udaru (ok. 70%). Spowodowany jest istotnym zwężeniem lub zamknięciem światła tętnicy wewnątrzczaszkowej lub tętnicy szyjnej, prowadzącym do niedotlenienia obszaru mózgu unaczynionego przez dane naczynie (podobnie jak w przypadku zamknięcia tętnicy wieńcowej w zawale mięśnia sercowego).

Przemijające niedokrwienie mózgu – TIA (ang. Transient ischemic attack)

TIA – zwany potocznie “miniudarem”, objawia się nagłym wystąpieniem objawów neurologicznych, identycznych jak w udarze, jednak o charakterze krótkotrwałym, trwającym kilka minut lub godzin. TIA nie powoduje trwałego deficytu neurologicznego. Spowodowane jest przejściowym, odwracalnym zmniejszeniem przepływu krwi w części mózgu odpowiedzialnej za obecne objawy. Mechanizm i czynniki prowadzące do TIA są takie same jak prowadzące do udaru mózgu.

W przypadku wystąpienia objawów TIA, nawet krótkotrwałych, które całkowicie ustąpiły, należy natychmiast skontaktować się z najbliższym szpitalem, ponieważ wystąpienie objawów może wskazywać na zwężenie lub zablokowanie tętnic mózgowych, zagrażające wystąpieniu pełnoobjawowego, nieodwracalnego udaru mózgu.

Udar krwotoczny

Spowodowany jest nagłym pęknięciem naczynia krwionośnego i wynaczynieniem krwi poza jego światło. Spowodowany może być różnymi patologiami uszkadzającymi naczynia, takimi jak:

• Niekontrolowane wysokie ciśnienie tętnicze

• Przedawkowanie leków rozrzedzających krew (antykoagulanty)

• Nieprawidłowe miejscowe uwypuklenie ściany tętnicy (tętniak) lub struktura naczynia (malformacja tętniczo-żylna)

• Uraz (np. w wyniku wypadku komunikacyjnego)

• Nieprawidłowa, osłabiona budowa ściany naczynia spowodowana procesem zwyrodnieniowym związanym z wiekiem lub predyspozycją genetyczną (np. angiopatia amyloidowa)

• Ukrwotocznienie udaru niedokrwiennego

Czynniki ryzyka udaru

Istnieje wiele czynników prowadzących do wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych, w tym udaru niedokrwiennego mózgu. Dzielimy je na modyfikowalne i niemodyfikowalne.

1. Czynniki związane ze stylem życia:

• Nadwaga lub otyłość

• Palenie papierosów (zarówno czynne jak i bierne)

• Nadużywanie alkoholu

• Brak aktywności fizycznej

• Stosowanie przez kobiety środków antykoncepcyjnych zawierających estrogeny

• Stosowanie narkotyków takich jak amfetamina lub kokaina

2. Współistniejące, zwłaszcza źle kontrolowane choroby, takie jak:

• Wysokie ciśnienie tętnicze

• Wysoki poziom cholesterolu

• Cukrzyca

• Choroby serca – niewydolność krążenia, wady serca, infekcje mięśnia sercowego, zaburzenia rytmu serca, głównie migotanie przedsionków

• Zespół bezdechu sennego

• Rodzinne obciążenie udarem lub zawałem mięśnia sercowego

3. Do niemodyfikowalnych czynników ryzyka należą:

• Wiek — ryzyko udaru mózgu rośnie znacząco powyżej 55 roku życia.

• Rasa — osoby rasy czarnej są bardziej narażone na wystąpienie udaru od osób pozostałych ras.

• Płeć — mężczyźni są narażeni na wystąpienie udaru bardziej niż kobiety. Kobiety doznają udaru w starszym wieku i są bardziej narażone na zgon w przypadku jego wystąpienia.

Objawy udaru mózgu

Ponieważ leczenie udaru mózgu jest najskuteczniejsze w przypadku jak najwcześniejszego wdrożenia od początku pierwszych objawów, niezmiernie ważna jest znajomość objawów mogących wskazywać na jego wstąpienie. Są to:

• Osłabienie lub drętwienie twarzy, kończyny górnej lub dolnej – najczęściej dotyczy jednej połowy ciała

• Problemy z mówieniem lub rozumieniem mowy innych osób

• Zaburzenia widzenia – podwójne widzenie lub niedowidzenie jednego lub obu oczu

• Problemy z chodzeniem – potykanie się związane z osłabieniem kończyny dolnej lub zaburzenia równowagi

• Ból głowy – nagły, silny ból głowy, często połączony z wymiotami, zawrotami lub zaburzeniami świadomości.

Kiedy dzwonić po Pogotowie?

Do łatwego zapamiętania i szybkiego rozpoznania pierwszych objawów udaru powstał prosty akronim FAST (z języka angielskiego – “szybko”), czyli pomyśl szybko i zrób po kolei:

• Face (twarz). Poproś osobę o uśmiechnięcie się. Czy występuje asymetria ust?

• Arm (ramię). Poproś o uniesienie obu ramion do góry. Czy jedno ramię opada lub nie unosi się?

• Speech (mowa). Poproś o powtórzenie prostego zdania. Czy mowa jest niezrozumiała lub dziwna? 

• Time (czas). Jeśli na któreś z powyższych pytań odpowiedź jest twierdząca, należy natychmiast zadzwonić po pogotowie (112 lub 999). Nie wolno czekać czy objawy ustąpią. Dla skutecznej terapii udaru liczy się absolutnie każda minuta od wystąpienia pierwszych objawów. Każda minuta zwłoki w leczeniu powoduje nieodwracalne uszkodzenie mózgu i zwiększa ryzyko niepełnosprawności lub zgonu.

Powikłania udaru

W zależności od rodzaju zamkniętego naczynia w obrębie mózgowia, rozległości i lokalizacji uszkodzonego obszaru mózgu, czasu upośledzenia przepływu mózgowego czyli szybkości i rodzaju wdrożenia leczenia, udar może spowodować jedynie przejściowe objawy deficytu lub doprowadzić do trwałej niepełnosprawności lub zgonu.

Do najczęstszych powikłań należą:

• Niedowład lub całkowite porażenie ruchów kończyn oraz mięśni twarzy – zwykle obejmujące jedną stronę ciała.  

• Problemy z mówieniem lub połykaniem. Porażenie mięśni twarzy i gardła może prowadzić do zaburzeń artykulacji mowy (dyzartria), połykania i jedzenia, Zaburzone może być także rozumienie mowy i jej tworzenie, jak również czytanie i pisanie (afazja).

• Utrata pamięci i problemy z logicznym myśleniem

• Zaburzenia emocjonalne. Mogą wystąpić kłopoty z kontrolowaniem emocji, w tym pojawienie się agresywnego zachowania lub zaburzeń depresyjnych. Osoby po przebytym udarze często stają się wycofane, apatyczne i potrzebują wsparcia w codziennym funkcjonowaniu.

• Ból. Ból, drętwienie, mrowienie i inne parestezje, czyli nieprzyjemne odczucia mogą dotyczyć części ciała zaopatrywanych przez uszkodzony obszar mózgu (np. połowa twarzy i kończyny jednej strony ciała).